På dansk:
I islandsk folketro findes mange uhyggelige skikkelser, såsom trolde, elvere og huldrefolk. Blandt troldene møder vi en grusom familie som sammenstår af moren Grýla, hendes tredje ægtemand, Leppalúði, og de børn som hun fik med ham og mand nummer to, Boli. Ægteskabet med mand nummer et, Gustur, varede kun i kort tid, fordi Grýla åd ham!
Grýlas børneflok er stor, men de mest kendte er de såkaldte jólasveinar (singular: jólasveinn, bogstaveligt julesvend), en bande af madrøvere som i århundreder plagede islandske gårde i tiden op til jul. Parallelt med samfundsændringer i Island under 1900-tallet, da de fleste indbyggere flyttede fra landet til de voksende fiskeribyer, begyndte jólasveinar’ne at inspireres af den rødklædte julemand Santa Claus, og i stedet for at stjæle mad under deres besøg blandt mennesker bringer de nu små gaver, som børn fá í skóinn (får i sin sko), som de har stillet i vinduet aftenen før. Det kan være ting som præcis passer i skoen, såsom én mandarin eller to, et par småkager i sølvpapir, en slikpose eller små legetøj. Nogle jólasveinar’s dømmekraft kan dog virke tvivlsom, specielt når børn får dyre sager i skoen, for eksempel tavle-pc’er, telefoner og spillekonsuler, eller når de som straf finder kartoffel eller løg i sin sko.
Skoen-i-vinduet-traditionen minder om de store julestrømper som vi ofte ser i amerikanske og britiske film og tv-serier, men som faktisk går tilbage til førkristen tid i Norden, og lignende traditioner findes i andre lande, fx i Nederlandene og Belgien, der børn stiller en sko ved pejsen eller i vinduet om aftenen før Sankt Nikolaus’ dag, 6. december.
Forskellige versioner af jólasveinar-traditionen har eksisteret rundt omkring i Island. I en gammel julefolkevise er de einn og átta (en og otte), altså ni – eller arton?, men efterhånden er antallet blevet etableret til tretten, selv om deres navne kan variere mellem familier eller landsdele. Én efter én forlader de familiehjemmet i fjeldene under nætterne op til jul og ankommer ”til byggða” (til beboede områder):
- 12.12 Stekkjastaur (Fåreskræmmer)
- 13.12 Giljagaur (Mælketyv)
- 14.12 Stúfur (Pandemadsstjæler)
- 15.12 Þvörusleikir (Skeslikker)
- 16.12 Pottasleikir/Pottaskefill (Grydeslikker)
- 17.12 Askasleikir (Skålslikker)
- 18.12 Hurðaskellir (Dørsmækker)
- 19.12 Skyrgámur (Skyrspiser)
- 20.12 Bjúgnakrækir (Pølsesnupper)
- 21.12 Gluggagægir (Vindueskikker)
- 22.12 Gáttaþefur (Sprækkesnuser)
- 23.12 Ketkrókur (Kødkrogshapser)
- 24.12 Kertasníkir (Lysestjæler)
De danske navne findes i Sofie Maria Brands artikel om sin børnebog Jul i andre lande fra 2017, men de er ikke alle oversættelser af de islandske navne, men forklarer hvad de gør ud fra beskrivelser i folketroen og litteraturen.
Efter juledagen begynder jólasveinar’ne så deres hjemrejse, én efter én, og á Þrettándanum (på helligtrekonger, sv. trettondedag jul) er så hele Grýlas familie samlet i fjeldene igen, sammen med Jólakötturinn, familiens kat, hvis den altså overlever julen. Og det skal vi håbe den absolut ikke gør, idet den holdes i live med at æde børn og voksne som ikke får noget nyt tøj til jul! Vi ønsker jo ingen at fara í jólaköttinn (gå i julekatten)!
På islandsk:
Í íslenskri þjóðtrú má finna alls kyns óvættir, eins og tröll, álfa og huldufólk. Í tröllahópnum er meðal annars skelfileg fjölskylda Grýlu og Leppalúða, þriðja eiginmanns hennar. Börnin á Grýla með Leppalúða og eiginmanni númer tvö, Bola, en fyrsta hjónaband Grýlu var því miður barnlaust. Grýla át nefnileg Gust, fyrsta manninn sinn, áður en þeim varð barna auðið.
Barnahópur Grýlu er stór, en frægust barna hennar eru svokallaðir jólasveinar, matræningjagengi sem um aldir herjaði á íslenska sveitabæi í aðdraganda jóla. Samhliða samfélagsbreytingum 20. aldar, þegar flestir landsmenn fluttu úr sveitum í ört stækkandi kauptún og kaupstaði urðu jólasveinarnir fyrir áhrifum frá rauðklædda jólasveininum Santa Claus, og í stað þess að ræna mat í heimsóknum sínum í mannheima, koma þeir nú færandi hendi með litlar gjafir sem börn finna í skónum sínum sem þau hafa sett út í glugga kvöldið áður. Þetta geta verið hlutir sem smellpassa í skóinn, svo sem ein eða tvær mandarínur, nokkrar smákökur í álpappír, nammipoki eða lítið leikfang. Þó má efast um dómgreind sumra jólasveina, sér í lagi þegar börn fá í skóinn dýra hluti eins og spjaldtölvur, síma og leikjatölvur, eða kartöflur eða lauk í refsingu fyrir óhlýðni.
Sú hefð að setja skóinn út í glugga minnir á stóru jólasokkana sem við sjáum oft í bandarískum og breskum kvikmyndum og sjónvarpsþáttum, en sem eiga rætur í heiðni á Norðurlöndunum. Svipaðar hefðir má finna víða, t.d. í Holland og Belgíu, en þar setja börn skó fyrir framan arininn eða út í glugga kvöldið fyrir dag heilags Nikulásar, 6. desember.
Jólasveinahefðin fyrirfannst í mismunandi mynd um landið. Í gamalli þjóðvísu voru jólasveinarnir einn og átta, sem sé níu – eða átján?, en smám saman hefur talan þrettán náð fótfestu í ríkjandi hefð, þótt nöfn jólasveinanna geti verið ólík milli fjölskyldna eða landshluta. Einn og einn yfirgefa þeir heimilið í fjöllunum næturnar fyrir jól og koma til byggða:
- 12.12 Stekkjastaur (Fåreskræmmer)
- 13.12 Giljagaur (Mælketyv)
- 14.12 Stúfur (Pandemadsstjæler)
- 15.12 Þvörusleikir (Skeslikker)
- 16.12 Pottasleikir/Pottaskefill (Grydeslikker)
- 17.12 Askasleikir (Skålslikker)
- 18.12 Hurðaskellir (Dørsmækker)
- 19.12 Skyrgámur (Skyrspiser)
- 20.12 Bjúgnakrækir (Pølsesnupper)
- 21.12 Gluggagægir (Vindueskikker)
- 22.12 Gáttaþefur (Sprækkesnuser)
- 23.12 Ketkrókur (Kødkrogshapser)
- 24.12 Kertasníkir (Lysestjæler)
Dönsku nafnmyndirnar er að finna í grein Sofie Mariu Brands um barnebók sína Jul i andre lande (Jól í öðrum löndum) frá 2017, en ekki eru þær allar þýðingar á íslensku nöfnunum, heldur búnar til út frá lýsingum á eiginleikum þeirra í íslenskri þjóðtrú og bókmenntum.
Eftir jóladag byrja jólasveinarnir heimferðina, einn og einn, og á Þrettándanum er fjölskylda Grýlu sameinuð á ný í fjöllunum, ásamt fjölskyldukisunni Jólakettinum, ef hann þá lifir jólin af. Og við skulum svo sannarlega vona að það geri hann ekki, enda er lífsbjörg hans át á börnum og fullorðnum sem ekki hafa fengið ný föt fyrir jólin. Við óskum jú ekki nokkrum manni þess að fara í jólaköttinn!
Bibliografi
”Christmas Traditions Featuring Shoes.” 2024. Shoezone.com. Hentet 21.11.2024 fra https://www.shoezone.com/Blog/christmas-traditions-featuring-shoes.
”Grýla og Leppalúði”. Þjóðminjasafn Íslands. Hentet 20.11.2024 fra https://www.thjodminjasafn.is/jol/jolasveinar-og-adrir-vaettir/gryla-og-leppaludi.
Brand, Sofie Maria. 2017. ”Sådan holder de jul i andre lande.” POV International. Hentet 21.11. 2024 fra https://pov.international/sadan-holder-de-jul-andre-lande/
”Grýla og Leppalúði”. Þjóðminjasafn Íslands. Hentet 20.11.2024 fra https://www.thjodminjasafn.is/jol/jolasveinar-og-adrir-vaettir/gryla-og-leppaludi.
Jóhannes úr Kötlum. 1932 (2007). ”Jólakötturinn.” I Jólin koma og på Johannes.is. Hentet 21.11.2024 fra https://johannes.is/jolakotturinn/.